تاریخچه زنبورداری نوین در دماوند به قلم شادروان محمدحسن حاجی حیدری

امیر پاشا حاجی حیدری می‌گوید؛ یک روز مرحوم حسن حاجی حیدری در زنبورستان راه می‌رفت و کلنی‌ها را نگاه می‌کرد از کنار یک کندو که گذشت گفت: این کندو ملکه ندارد، بازدید کنید و علت را بررسی و ترمیم کنید. من نپذیرفتم و گفتم از کجا می‌دانی کندو ملکه ندارد شما که درون آن را ندیده‌اید. گفت: زنبور پرواز حیرانی دارد بیرون می‌آید و بدون هدف دوباره به کندو باز می‌گردد. پس از بازدید کلنی متوجه شدم پدر بزرگم راست می‌گوید کندو بدون ملکه است. این میزان از درایت و کارکشتگی از فردی چون مرحوم حسن حاجی حیدری بر می‌آید او از نوجوانی با زنبور عسل و زنبورداری آشنا شده و در دوران فعالیتش به خوبی امور زنبورستان را تجزیه و تحلیل و مدیریت می‌کرد. طی سالهای دهه 60 حسن حاجی حیدری زنبورستانی با 2000 کلنی را مدیریت می‌کرد شاید تا آن زمان کسی توان نگهداری زنبورستانی با این وسعت را نداشت.
زنبورستانی با 8 نفر کارگر 4 چادر، 2 کامیون و یک تویوتا که آن موقع از آن به عنوان امپراتوری زنبورداری یاد می‌کردند.
حسن حاجی حیدری متولد بهمن ماه 1324 بود و تا زمان رحلتش بیش از 60 سال در عرصه زنبورداری فعالیت داشت. حسن حاجی حیدری همواره تاکیدش بر گسترش زنبورداری به صورت عمقی و عمودی بود و می‌گفت حتی اگر 50 کلنی دارید آن را به صورت عمودی گسترش دهید داشتن 150 تا 200 کلنی یک طبقه هنر نیست.
محمدحسن حاجی حیدری فرزند دوم پدرش زنده یاد احمد حاجی حیدری بود که او هم در دوران خودش جزء سردمداران پهنه زنبور عسل بود. 4 فرزند ذکور مرحوم احمد حاجی حیدری همگی در عرصه صنعت زنبورداری فعال بوده و هستند. 1-آقای علی حاجی حیدری مدیر برند عسل لاویج 2 – آقای اکبر حاجی حیدری مدیر شرکت ایران کندو 3- آقای محمد حسن حاجی حیدری از مدیران شرکت زنبور عسل آسیا 4- آقای محمد حسین حاجی حیدری که از زنبورداران مطرح شهرستان آمل است.
زنده یاد محمدحسن حاجی حیدری سه فرزند پسر و یک دختر دارد که یکی از پسرانش به نام علی حاجی حسن حیدری و نوه‌اش به نام امیر پاشا حاجی حیدری به حرفه زنبورداری مشغولند. امیر پاشا اکنون زنبورستان آن مرحوم را اداره می‌کند و از این پس زنده نگه داشتن میراث و دانش زنبورداری او به عهده این شخص است.
شادروان محمدحسن حاجی حیدری در دهه 60 اولین تعاونی زنبورداران شهرستان تهران را تاسیس می‌کند که ظاهرا بعدتر این تعاونی منحل می‌شود. او به کمک پدر خانمش مرحوم میرلواسانی برای نخستین بار واردات ورق موم آج شده از کشور آلمان را انجام می‌دهند وبعدتر دستگاه آج موم را به ایران می‌آورند و در منطقه نظام آباد تهران در کارگاهی مستقر می‌کنند. این نخستین گام رواج موم ورقی به صورت نهاده، تولید داخل می‌شود و رفته رفته استفاده از موم آج شده در زنبورداری باب می‌شود.
کارگاهی در منطقه احمدآباد مستوفی در استان تهران جایی بود که او کندوهای لانگستروت با چوبهای روسی می‌ساخت این کندوها به قدری مستحکم و کارا بود که بسیاری از آنها تا چند سال پیش در اختیار زنبورداران بود و از آن استفاده می‌کردند.
پسرش علی حاجی حیدری می‌گوید: زمانی که شادروان حاجی حیدری ملکه‌های میت نایت و استارلایت از کشور آمریکا واردمی کرد در شهرستان تکاب روستای بدرلو زنبورستان او آن زمان 12 کارگر داشت تا جایی که می دانم بزرگترین زنبورستان از آن او بود.
کندوها به قدری طبق خورده بودند که برای بازدید آنها باید یک کندو زیر پایشان قرار می‌دانند. تا قبل از زمانی که سرطان غدد لنفاوی آخرین رمق‌های محمدحسن حاجی حیدری را بگیرد او به زنبورستان سرکشی می‌کرد و مدیریت به عهده او بود و با یک نگاه بسیاری از نیازی‌های زنبورستان را گوشزد می‌کرد. تجربه، دانش و اطلاعات او آنقدر ارزشمند و والا بود که واقعا نام امپراتوری برای او زیبنده و برازنده بود.

سیر تحول زنبورداری بومی به نوین در شهرستان دماوند
این مطلب در دوران حیات محمدحسن حاجی‌حیدری نوشته و به چاپ رسیده که خلاصه آن را می‌خوانید:

محمدحسن حاجی حیدری از زنبورداران پیشکسوت کشورمان است که از دوران نونهالی با زنبورداری آشنا شده است و رفته رفته برخی فعالیت‌های تحول ساز به دست او و پدرش مرحوم حاج احمد حیدی پی ریزی شده است سیر این تحول را به قلم وی بخوانید.
شهر دماوند یکی از شهرستان‌های استان تهران و در فاصله 45 کیلومتری از پایتخت به سمت شرق قرار دارد، روستاهای جیلارد، دشتبان، ولیران، چنارشرق، چشمه اعلا، شلمبه، حصاربان، صطلک بان، اوره، روستای احمدآباد و روح افزا که امروزه در محدوده این شهر قرار گرفته‌اند از محلات آن به شمار می‌روند.
شهرستان دماوند منطقه کوهستانی در قسمت جنوبی رشته کوه‌های البرز مرکزی و قسمت شمال شرقی استان تهران واقع شده است. قله دماوند که نام این شهرستان از آن گرفته شده از خود شهر دماوند دیده نمی‌شود.
بین اهالی دماوند باب است و می‌گویند قله دماوند با همه بلندی سوال می کند دماوند کو یعنی دیده نمی‌شود‍ و قله دماوند معروف است به دماوندکو.
رودخانه‌های مهم دماوند عبارتنداز سیاه رود، دریاچه تار و موج از منابع آبی این شهرستان هستند. محصولات باغی به ویژه سیب درختی و گلابی و سیب زمینی دماوند زبانزد است، دامداری از شغل‌هایی بوده که از قدیم به دلیل مراتع غنی و پرعلف شهرستان رایج بوده است. همچنین زنبورداری در این شهرستان از سالیان گذشته در آن انجام و عسل دماوند کماکان به عنوان یک محصول ارزشمند غذایی و دارویی این منطقه ییلاقی شهره است.

تاریخچه زنبورداری دماوند
در سال 1332 مرحوم اسماعیل بازرگان برادر مرحوم مهدی بازرگان (اولین نخست وزیر ایران پس از انقلاب اسلامی) در شهرستان دماوند منزل ییلاقی داشت.
در آن زمان دماوند مانند بسیاری از روستاهای دیگر که هر خانواده تعدادی مرغ و خروس در حیاط خود نگهداری می‌کردند چند فروند کندوی بومی عمدتاً سبدی و گل اندود شده در پشت بام خانه‌ها داشتند. این کندوهای بومی توسط 2 نفر از زنبورداران حرفه‌ای به نام‌های «احمد حاجی حیدری» پدر من و شخصی به نام «مشهدی فضل‌الله» رسیدگی و تیمار می‌شد. زمان برداشت عسل نیز این دو نفر با مراجعه و درخواست اهالی عملیات برداشت محصول را انجام می‌دادند. در آن زمان افراد کمتر شناختی از نحوه پرورش، برخورد و تیمار زنبور عسل داشتند و ترجیح می‌دادند این اشخاص فعالیت‌های حرفه‌ای را برایشان انجام دهند.
اسماعیل بازرگان نیز که تعدادی کندوی بومی داشت به اتفاق مهندس کسایی که هردو از دنیا رفت بر بستند تصمیم می‌گیرند کندوهای سبدی به کندوهای مدرن (امروزی) که آن زمان با چوب روسی ساخته می‌شد، تبدیل کنند. انتخاب چوب روسی به این دلیل است که قطر 2/2 سانتی‌متر آن در گرما و سرما عایق است. ابعاد کندوی لانگستروت از آمریکا به دست ایشان رسیده بود. اما از آنجا که اطلاعات چندانی در مورد زنبورداری نداشتند از احمد حاجی حیدری و مشهدی فضل الله مشورت خواستند و نهایتاً ارزیابی‌ها به آنجا رسید که احمد حاجی حیدری مامور شد که تعدادی کندوی بومی را برای تبدیل به کندوهای مدرن مهیا کند. به علت کامل نبودن اطلاعات و نخستین تجربیات در این زمینه برخی از کندوهای تبدیل شده، تلف شدند.
احمد حاجی حیدری اگرچه از نخستین تجربه خود راضی نبود ولی از تلاش دست نکشید و با بررسی‌های تکمیلی اشکالات اولیه را مرتفع کرد. بنابراین ضریب موفقیت در تبدیل کندوهای بومی به مدرن بالا رفت و رفته رفته این تجربیات با آموزش و گفتگوی رو در رو با زنبورداران برای ترغیب آنان به بهره‌گیری از کندوهای مدرن فزونی یافت. ابتدا جمعیت کندوهای مدرن به بیماری لوک امریکایی در آن مقطع موجب شد که وقفه‌ای در کار ایجاد شود. اما با تلاش و پیگیری و ترجمه متون انگلیسی که در مورد بیماری لوک امریکایی به دست آمده بود. توانستند این بیماری را کنترل کنند.
البته لوک آمریکایی در کندوهای بومی وجود داشت ولی به دلیل عدم شناخت به کندوهای مدرن نسبت داده می‌شد.
این نخستین تلاش برای مهار بیماری لوک آمریکایی در کندوهای مدرن بود که می‌رفت نگرانی جدی بر سرنوشت نوسازی کندوهای بومی تاثیرگذار شود. رفته رفته اطلاعاتی به دست می‌آمد که زنبورداران کشورهای دیگر میزان عسل بیشتری نسبت به ما دارند و این موضوع حاصل از عملکرد ملکه‌های زنبور عسل آنان است. اولین ملکه‌های زنبور عسل با هدف تقویت عملکرد بازدهی کندوها در سال 1336 وارد کشور شد که برداشت عسل را تا چند برابر افزایش داد. این ملکه‌ها از کشور آمریکا و ایتالیا وارد شده بودند و عمدتاً از طریق رنگ شناسایی می شدند، رنگ مشکی به نام آمریکایی معروف بود و نژاد زرد به نام ایتالیایی که نژاد زرد به مراتب بهتر از نژاد مشکی بود.

شروع زنبورداری کوچ رو در دماوند
زنبورداران بومی شهرستان دماوند که عمدتاً اطلاعات چندانی از نحوه نگهداری و پرورش زنبور عسل در کندوهای جدید نداشتند اغلب این فعالیت توسط احمد حاجی حیدری و اینجانب محمدحسن حاجی حیدری انجام می‌شد. دراین دوران من دوران نونهالی را می‌گذراندم و همراه پدرم به بازدید کلنی‌ها می‌رفتم. بچه‌گیری و برداشت عسل را انجام می‌دادم. بازده مناسب و خوب کندوها دهان به دهان می‌گشت و زنبورداران تشویق می‌شدند کندوهای بومی خود را مدرن کنند. در آن زمان 11 ساله بودم که کار نصب سیم قاب و ورقه موم را روی شانها انجام می‌دادم. بیش از یک دهه طول کشید تا زنبورداری نوین به وسیله پدرم به زنبورداران دماوند منتقل شد. تعداد کلنی‌ها افزایش و سطح درآمد زنبورداران نیز رو به تزاید گذاشت. زنبورداران علاقمند شدند زنبورستانهای شخصی داشته باشند و خود به نگهداری و تیمار زنبور بپردازند. با درگذشت اسماعیل بازرگان زنبورستان او نیز کم کم جمع شد و این زمانی بود که تعداد قابل ملاحظه‌ای زنبورستان در منطقه دماوند پا گرفته بود. با ازدیاد کلنی‌ها در منطقه، حاج حیدری برای نخستین بار تصمیم به کوچ کلنی‌ها گرفت و انتقال چند زنبورستان به منطقه آمل شروع زنبورداری مهاجراتی از دماوند رقم خورد. پس از گرفتن عسل مرکبات و جنگل، زنبورها به منطقه پلور حمل می‌شد و این منطقه ییلاقی صحرایی با ظرفیت مناسب برای تغذیه و جمع‌آوری عسل بود. این جابجایی و مهاجرت و ایجاد شناخت موجب تشویق و علاقمندی مردم آمل به حرفه زنبورداری شد و بسیاری اظهار تمایل کردند که این حرفه را بیاموزند. بنابراین افرادی که بیش از این زنبورداری نکرده بودند و زنبور را در تنه درخت مشاهده کرده بودند تمایل داشتند به نگهداری آن مبادرت کنند. بسیاری از زنبورداران آمل با این شیوه شروع کردند و زنبوردار شدند که بسیاری از آنان کماکان زنبوردار هستند و به صورت حرفه‌ای فعالیت می‌کنند.
در این مقطع علی حاج حیدری برادر بزرگتر و من تصمیم گرفتیم نخستین شرکت زنبور عسل ایران را دایر کنیم. خیابان سعدی شمالی نخستین محل استقرار یک شرکت حرفه‌ای در عرصه صنعت زنبورداری در ایران شد. این شرکت اقدام به واردات ملکه زنبور عسل جهت اصلاح و بهبود وضعیت تولید و افزایش راندمان کلنی‌ها، از آمریکا، استرالیا و نیوزلند را آغاز کرد.

واردات نخستین زنبور پاکتی و دستگاه آج موم
این شرکت به مدیریت علی حاج حیدری و کارهای فنی آن به عهده من بود که در دی ماه سال 1344 تأسیس شد.این شرکت طی 7 سال که مدیرعامل آن را علی حیدری برعهده داشت بسیاری از ملکه‌های وارداتی را به زنبورستانها معرفی کرد و زنبور پاکتی نیز برای نخستین باروارد کشور شد. در این زمان آج موم توسط ماشین‌های دستی ساخت کشور روسیه که واردات آن توسط این مجموعه انجام می‌شد به زنبورداران معرفی شد و قطعات و خدمات پس از فروش آن نیز به خوبی انجام می‌گرفت. طی این 7 سال سه برادر بصورت حرفه‌ای زنبورداری می‌کردند و یکی از برادرها نیز کارخانه ایران کندو ایجاد کرد.
در آن زمان به خاطر در اختیار گرفتن نژادهای خوب و با خرطوم بلند و البته شرایط اقلیمی بهتر مانند بارندگی فراوان نسبت به این زمان حتی تجربه ایران کندو را برداشت 160 کیلوگرم عسل از هر کلنی را داشتیم.
شرکت زنبور عسل ایران در 8 سالگی فعالیت خود بود که من از آن جدا شدم و باآشنایی با مرحوم حاج سیدحسین میری‌لواسانی (پدر خانمم) شرکت زنبور عسل آسیا را در خیابان نظام‌آباد تاسیس کردیم. میری‌لواسانی از پیشکسوتان صنعت زنبورداری بود و به واسطه مراودات و فعالیت‌های بازرگانی که با کشورهای خارجی داشت و تجربه من در صنعت زنبورداری و تجربه ایشان در بحث بازرگانی موجب شد واردات ملکه و زنبور پاکتی را به کشور انجام دهیم. دراین دوره اولین محموله ورق موم پرس شده از آلمان را وارد کردیم.
ورقه‌های آلمانی به دلیل حجره‌های سالم و استحکام موم مورد توجه زنبورداران قرار گرفت. این موضوع واردات ماشین پرس موم (آج موم) برای به دست گرفتن این فعالیت توسط زنبورداران را تقویت کرد.
مومهایی که در داخل توسط زنبورداران تهیه می شد چون خوب صاف نمی شد به حجره ماشین آج موم فشار می کرد و حجره دچار زدگی می شد. بنابراین این عارضه در موم‌های آلمانی وجود نداشت و مورد استقبال واقع شد.
در سال 1358 نخستین محموله دستگاه آج موم آلمانی از شرکت «برن‌هارد ریچه» توسط شرکت آسیا وارد کشور و در اختیار زنبورداران قرار گرفت. پس از آن واردات ملزومات و تجهیزات زنبورداری دیگر رواج یافت و شرکت زنبور عسل آسیا این تجهیزات را به کلیه زنبورداران معرفی کرد. در مدت 14 سال فعالیت این شرکت کلیه لوازم مدرن و به روز در صنعت زنبورداری به زنبورداران کشور معرفی شد. پس از آن با راه‌اندازی یک شرکت تعاونی به نام شهدآوران فقط به حرفه‌ زنبورداری و تولید عسل مشغول هستم. باید گفت آنچه که در صنعت زنبورداری هنوز به آن توجه نشده آموزش زنبوردار حرفه‌ای است. مادر کشور کندودار زیاد داریم ولی زنبوردار کم است به ویژه آن که خشک سالی‌های اخیر موجب شده که زنبورداران نیازمند اطلاعات به روز برای مواجه با عدم باروری صحراها، جلوگیری از گرسنگی زنبور تامین مایحتاج غذایی و دارو باشند. بنابراین در نبود این اطلاعات و دانش شاهدیم زنبورداری در سطح ممکن است گسترش یابد ولی عمق نمی‌یابد و از نظر کیفی پس‌روی می‌کند.