- سیاوش تیرگری- استاد بازنشسته دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران
- محمود شجاعی- استاد فقید دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران و واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی
- یحیی استادی- دانش آموخته دکتری اقتصاد کشاورزی و رییس اداره تجاری سازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
نام زنبور عسل در میان حشرات همیشه نامی آشنا و تاریخی برای انسان‌ها بوده است. البته این آشنایی اکثرا با سه عنصر طبیعی یعنی گل، گرده گل و عسل و نهایتا با حرفه زنبورداری گره خورده است.
حرفه زنبورداری از نظر تجربی و تخصصی بسیار پر سابقه بوده و در نقاط مختلف دنیا بستگی به رفتار اختصاصی زنبوران و آب و هواهای مختلف دارد. مضافا اینکه زندگی زنبوران عسل خود نیز از نظر زیستی، رفتاری، رژیم غذائی، گروه بندی و بسیاری موارد دیگر خود ریشه در سایز زنبوران مانند زنبوران نیمه اجتماعی(Sub_ social)، زنبوران انفرادی و حتی زنبورانVespidae وSphecidae هم دارد.
تاکنون 10 تا 12 زنبور عسل در دنیا شناخته شده است که مهم ترین نوع آن همان زنبور عسل معمولی یا Apis mellifera. می‌باشد که تاکنون در داخل انواع محفظه‌های مختلف بنام کندو مانند کندوهای چوبی، کوزه ای، سبدی، تنه درختی و غیره لانه گزینی داده شده است.
در ایران نیز تاکنون دو نوع زنبور عسل وجود دارد که یکی با نام علمی فوق و دیگری بنام زنبور عسل کوچک با نام Apis florea می‌باشد. گونه‌های دیگر زنبوران عسل معمولی بیشتر در نقاط دور افتاده جنوب شرقی آسیا و حتی تا جنوب هندوستان هم یافت می‌شوند. گونه ایی دیگر از زنبور عسل که در جنوب هندوستان یافت شده است و زنبور عسل بزرگ و به اصطلاح زنبور عسل غول پیکر و به نام علمی Apis dorsata می‌باشد که از نظر نحوه زندگی با زنبوران عسل معمولی کاملا متفاوت بوده و همان طور که از نامش معلوم است دارای افرادی است که در مقایسه با زنبور اخیر از نظر اندازه هم بزرگتر هستند.
تصویر 1- تصویر گوشه ای از تجمع کلنی‌های زنبوران بزرگ(غول پیکر) Apis dorsata در روی یک درخت میزبان(انجیر هندی). حومه دانشکده کشاورزی شهر بانگلور واقع در جنوب هندوستان(1350)
تصویر 2- نمونه ایی از شان‌های مستعمل زنبور عسل Apis dorsata یافت شده در زیر درخت(انجیر هندی) اجتماعات کلنی‌های زنبور مزبور (1350)
این گونه زنبور عسل بر خلاف زنبور عسل معمولی ایران فقط یک شان مومی برای خود می‌سازند و به وجود آنها در هندوستان در چندین دهه پیش توسط خانم دکتر انگلیسی اشاره گردیده بود، تا آنکه در مشاهدات دیگری که در طی یک بازدید علمی در حومه شهر بانگلور و در مجاورت دانشکده کشاورزی آن شهر واقع در جنوب هندوستان بطور تصادفی میسر گردید.
در طی بازدید و مشاهدات مورد نظر، همانطور که در تصویرهم دیده می‌شود، بیش از 50 کلنی و شان زنبور عسل غول پیکر Apis dorsata با همبستگی و گرایش عجیبی، همگی در روی یک درخت “شان سازی” نموده و تجمع کرده بودند.(تصویر 1)به لحاظ یک اظهار نظر مقدماتی در مورد گرایش عمومی و تجمع فوق العاده کلنی‌های زنبوران غول پیکر Apis dorsata تنها بر روی یک درخت (انجیر هندی) واقع در یک دشت وسیع و به شکل مزبور می‌تواند در درجه اول تامین کننده طیف وسیع برخورداری از مراتب سازگاری و شاید تضمین ایمنی در برابر تهدیدات و هرگونه خطرات متنوع طبیعی و مخصوصا به سبب وجود ذخیره گران بهای عسل در نزد آنها باشد.
طول و عرض شان‌های مومی زنبوران مزبور اغلب در حدود نیم متر و گاهی بیشتر و در موردی به طول 180سانتی متر و عرض 90 سانتی متر هم مشاهده گردیدو(تصویر 2)
تجمع و گرایش کلنی‌های زنبور مزبور بر روی تک درخت ظاهرا از سال‌ها پیش و بطور مستمر اتفاق افتاده بوده است و بر روی آن تک “شان سازی” نموده بودند و بطور فعال در حال پرورش لارو می‌بودند.(تصویر 2).
لازم به ذکر است که تنها یک درخت مورد مشاهده بطور مکرر و تعجب انگیزی برای تجمع تا آن هنگام مورد توجه زنبوران بزرگ واقع شده بود در حالیکه درختان متعدد دیگر از همان گونه و با همان مشخصات در مجاورت نزدیک و یا اطراف آن وجود می‌داشت.
از آنجائی که زنبوران عسل همواره حشراتی مفید بوده و مخصوصا از نوع اخیرمتناسب با آب و هواهای گرم مانند بانگلور در جنوب هندوستان وجود دارند، شاید از نظر هرگونه احتمال کاربری و با ملاحظات اکولوژیک و غیره قابل معرفی سازی به نقاط دیگر جهان هم باشد. چنانچه شاید چنین اقدام و معرفی سازی در موارد دیگری به نقاط مختلف به دفعات انجام گرفته است.
نمونه هائی از زنبوران عسل مزبور A.dorsata هم اکنون در کلکسیون حشرات موزه گروه حشره شناسی پزشکی دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی تهران برای هرگونه مطالعه آزمایشگاهی قرار داده شده است.