پروانه موم خوار یکی از مشکلات زنبورداری به ویژه در فصل پائیز و زمستان است. پروانه موم خوار علاوه بر خسارتی که ایجاد می‌کند باعث نابودی جمعیت کلنی می‌شود.
پروانه موم خوار نه شکارچی است و نه انگل و نه بیماری زنبور عسل. این پروانه از خانواده شب پره‌ها است که در کندوها تخم می‌گذارد و لاروهای آن در شانه‌های مومی کندو رشد می‌کند.
دو نوع پروانه موم خوار وجود دارد: Galleria melonella «شب پره بزرگ» و Achroia grisella «شب پرده کوچک» دومی کوچکتر و صورتی تر است. هر دو بخشی از خانواده Pyralidae زیرخانواده Gallerinae هستند.
این موجودات موم، ذخایر غذا، گرده، چوب حتی پلی استایرین را می‌خورند. برخی زنبورداران بر این باورند که کندوهای قوی قادرند در برابر هجوم پروانه موم خوار و لارو از خود دفاع کننند در حالی که این باور همواره صحیح نیست.
در واقع، شب پره خیلی سریع تکثیر می‌شود و لارو پروانه بزرگتر، نوزادان سرپوشیده را می‌بلعد. جمعیت زنبرو عسل می‌تواند در پی این آسیب کاهش یابد همانگونه که دفاع کلی در برابر این آفت مهیب کاهش می‌یابد. انتخاب زنبورهایی که خیلی ملایم هستند و تقلید فرمون پروانه از فرمون‌های ملکه می‌تواند منجر به نابودی کلنی شود.
علی رغم این پیامدهای مضر نباید از نظر دور داشت که لاروهای پروانه موم خوار عملکرد بهداشتی ویژه‌ای در برابر زنبورداران بد دارد.
لاروهای پروانه موم خوار کندوهای رها شده را از بین می‌برند و موارد بازیابی شده را به چرخه طبیعت باز می‌گردانند. بنابراین عوامل بیماری‌زا مانند لوک آمریکایی و اروپایی نیز ناپدید می‌شوند.
به گزارش خبرنگار بخش بین الملل مجله زنبورداران پیشرو به نقل از سایت Apisaroir.eh لارو پروانه موم خوار شبکه‌ای از گالری‌های ابریشمی خود را در سراسر شانه حفر می‌کند. از آنجایی که زنبورها نمی‌دانند چگونه شبکه این ابریشم را جدا کنند، سلولهای آسیب دیده ترمیم نمی‌شوند و برای تخم گذاری و ذخیره شهد نامناسب می‌شوند. با رشد لارو پروانه موم خوار، پل‌های ابریشمی بین شانه‌ها ایجاد می‌کند که مانع حرکت زنبورها می‌شود.
دکتر موریس ماتیس پزشکی است که مدتها روی زندگی فیزیولوژی زنبورها و حشرات متمرکز بوده است. او مهمترین نقش این موجودات را در کتاب خو.د به تصویر کشیده است.
از آنجایی که پروانه موم خوار چندین خوشه تخم می‌گذارد، با صدها تخم در هر خوشه، اگر همه این تخمها به لارو تبدیل شوند. آسیب سریع و غیرقابل برگشت است. کندو تبدیل به یک مجموعه تار عنکبوت وسیع و سلولهای نامناسب می‌شود.
دکتر تی ال اسمیت (T. Lsmith) حشره شناس از کالج آرکاتراس متخصص در پرورش پروانه موم خوار در مقاله خود می‌نویسد:
Galleria melonella پروانه موم خوار هرجا که زنبورها نگهداری می‌شوند یافت می‌شود. این یک نکته مهم است. پروانه موم خوار انگل کاملا خاص کندو است. در خارج کندو زندگی او غیر ممکن است. چون با شدت خود را با میزبان سازگار کرده است بیرون از کندو نمی‌تواند ادامه حیات بدهد.
لومبارد در سال 1812 نوشت به مدت 15 تا 16 سال این مجودات موذی باعث می‌شد که سالانه حدود یک پانزدهم کندوهایم را از دست بدهم. او مشاهدات بسیار دقیقی از این حشره برای ما به یادگار گذاشت. او می‌گوید: پروانه موم خوار به سرعت با حرکت بالاهایش یا سرعت حرکتش وارد تمام کندوهای قوی و ضعیف می‌شود. زیرا به جای راه رفتن، می‌رود. این موجود از فروردین ماه در اطراف کندوها ظاهر می‌شود و تا مهرماه نیز شاهد آن هستیم.
لومبارد در طول تحقیقات خود در مورد زیست شناسی زنبورها در بسیاری از شرایط این فرصت را داشتیم که بر روی این انگل را به خوبی مطالعه کند و می‌گوید: تعداد معینی از کرم پروانه موم خوار همیشه در سلولهای نوزداران سرپوشیده همه کندوها از قوی‌ترین تا ضعیف‌ترین یافت می‌شود. به راحتی می‌توانید این موضوع را مشاهده کنید همه زنبورها را از قاب دور کرده قاب حاوی نوزداران درپوش‌دار را در یک قفس سیمی قرار دهید در دمای ملایم 25 تا 30 درجه سانتی گراد در عرض چند روز می‌توانیم دهها کرم کاترپیلار 10 تا 15 روزه را جمع آوری کنیم.
برای رهگیری این موضوع در پاریس در سال 1941 در سپتامبر و اکتبر چند قاب حاوی نوزداران سرپوش‌دار را از کندوها جدا کردیم آنها را بدور از هرگونه پروانه قرار دادیم یک هفته پس از خروج از کندو همه این قاب‌ها توسط کاترپیلارهای بزرگ پروانه موم خوار ویران شدند.
در کشور تونس این نمونه‌برداری ت کرار شد در مجموع 150 کرم مشاوره شد به طور قطیع در شرایط طبیع زنبورها دائما با حمله کرم‌های شب پره موم خوار مبارزه می‌کنند اما این مبارزه چقدر موثر است؟
با قطعیت می‌توان به این نکته اشاره کرد که دانه موم خوار تقریبا در تمام مراحل رشد خود (از تخم، کرم جوان، پیش شفیرگی و در داخل پیله خود) در طول سال وجود دارد.
* بیولوژی پروانه موم خوار
بیولوژی پروانه موم‌خوار
از تخم‌هایی که در داخل کندو یا بیرون گذاشته می‌شوند، کرم‌های کوچک متولد می‌شوند که چابکی بالایی دارند. این کاترپیلارها به طور فعال به کلنی نفوذ می‌کنند و با گرماگرایی مثبت جذب می‌شوند و خود را به منطقه لانه مولد منتقل می‌کنند. اکثر آنها توسط زنبورها سلاخی می‌شوند، اما بسیاری از آنها به لطف کوچک بودنشان فرار می‌کنند. سپس تونل‌های کوچکی را بین دیواره‌های سلولهای شش ضلعی حفر می‌کنند و از ژله‌ای که برای لاروهای کوچک در سلولها قرار دارد روی آن قرار می‌گیرند، تغذیه می‌کنند. هنگامی که لارو زنبور عسل پوشانده می‌شود (هشت روز پس از تخم گذاری ملکه زنبور)، کاترپیلارهای پروانه موم‌خوار کاملاً از حمله زنبورها محافظت می‌شوند. گرگ به نوعی در پوست گوسفندان حبس شده است. در اینجا یک انطباق کاملاً شگفت‌انگیز وجود دارد، مانند همه مواردی که از یک انگل تا میزبانش می‌بینیم. کاترپیلار پروانه موم‌خوار پوره‌های زنبورها را با آرامش می‌بلعد و به لطف فک پایین می‌تواند به راحتی با سوراخ کردن دیواره جداکننده مومی نازک از سلولی به سلول دیگر عبور کند. مرحله شفیرگی زنبور 13 روز طول می‌کشد، کرم پروانه موم‌خوار زمان زیادی برای تکمیل رشد خود دارد. در مرحله پیش شفیرگی، گرماگرایی مثبت او کاهش می‌یابد و از لانه مولدین دور می‌شود. سپس درپوش را سوراخ می‌کند و سعی می‌کند کندو را ترک کند. این مرحله برای او بسیار مهم است، زیرا زنبورهای همیشه مراقب، اغلب او را سلاخی می‌کنند. این کاترپیلارهای بزرگ پروانه موم‌خوار هستند که می‌بینیم توسط زنبورها از کندو بیرون رانده شده اند.
کرم پروانه موم‌خوار سپس پیله خود را می‌‌تند، یا در کندو، اگر زنبورها کم باشند و آن را در آرامش رها کنند، یا بین دیواره‌های چوبی کندو یا در زمین. در این مرحله کاترپیلار دارای فک پایین بسیار قدرتمندی است و موفق می‌شود در سخت ترین چوب یک پناهگاه واقعی محافظت کننده برای خود بسازد.
بسته به درجه حرارت، شفیره پروانه موم‌خوار می‌تواند برای چند هفته یا ماه در مرحله پیش شفیرگی باقی بماند یا ظرف چند روز شفیره شده و پروانه تولید کند. پروانه‌ها به محض تولد جفت گیری می‌کنند و ماده که نیازی به غذا ندارد شروع به تخم گذاری 300 تا 1000 می‌کند. این ماده توسط بوی موم هر کندوی شلوغی جذب می‌شود و به طور فعال در آن شرکت می‌کند و تقریباً منحصراً در شب پرواز می‌کند.
برای مدت طولانی ما متعجب بودیم که چگونه این پروانه می‌تواند بدون مجازات وارد کلنی زنبورها شود که ورودی آن همیشه با هوشیاری بسیار محافظت می‌شود. ما در آن زمان فکر کردیم که پروانه باید در خارج از کندو تخم بگذارد، این چیزی است که اغلب اتفاق می‌افتد، اما این حالت غیر معمول است. پروانه به طور معمول وارد کندو می‌شود و کمتر از آنچه تصور می‌کردیم سرکوب می‌شود. رئومور متوجه این واقعیت شده بود و از اینکه زنبورها آنقدر به این دشمن توجه نکردند. می‌توان فکر کرد که زنبورها نمی‌دانند که این پروانه بسیار خطرناک است. واقعیت کاملا متفاوت است. یک روز با دیدن پروانه ای در کندو، آن را همانجا له کردیم. حیرت ما از دیدن زنبورهای نزدیک به این ماگمای بی شکل که به آنجا هجوم می‌آورند و بال‌های خود را در حضور ملکه تکان می‌دهند، چه بود.
بنابراین پدیده ای قابل مقایسه با تقلید وجود دارد که به حس بویایی مربوط می‌شود، از این رو نام بویایی-میکری (تقلید بویایی) نامیده می‌شود. سازگاری Galleria melonella، یک انگل زنبور عسل، در تمام مراحل عالی است.
به عبارت ساده‌تر این پروانه قادر است بویی شبیه ملکه را از خود آزاد کند تا زنبورها با او کاری نداشته باشند.
می توان گفت که کلنی مورد حمله شب پره مومی همیشه در مدت زمان کم و بیش طولانی غلبه خواهد کرد و از بین خواهد رفت. این تخریب چگونه صورت می‌گیرد؟ آیا می‌توانیم آسیب‌های شب پره مومی را ارزیابی کنیم؟ چگونه با آن مبارزه کنیم؟
همه زنبورداران بدون اینکه اهمیت زیادی برای آن قائل شوند، متوجه شده اند که یک شان حاوی نوزاد درپوش‌دار همیشه تعدادی سوراخ یا شکاف دارد. آنها فکر می‌کردند که این سوراخ‌ها به راحتی قابل توضیح است، یا اینکه ملکه فراموش کرده است در یک سلول تخم بگذارد، یا اینکه شفیره بیرون آمده است. این دو توضیح معتبر نیستند: چون ملکه بدون استثنا در تمام سلولها تخم می‌گذارد، کافی است یک قاب تازه گذاشته شده را بررسی کنیم. که زنبور عسل نمی‌تواند جدا به دنیا بیاید زیرا از تخمی می‌آید که چند لحظه دور از همسایگانش گذاشته شده است.
این سوراخ‌ها یا شکاف‌ها توسط پروانه موم‌خوار ایجاد می‌شوند. ما می‌توانیم روی یک قاب از 200 تا 1000 شکاف در یک طرف قاب مومی یا 400 تا 2000 برای هر دو طرف حساب کنیم. یعنی برای 10 فریم از 4000 تا 20000. از آنجایی که این کمبودها با هر دوره تخمگذاری 21 روزه تجدید می‌شوند، ما می‌توانیم حداقل بین 40000 تا 100000 زنبور را تخمین بزنیم که پروانه موم‌خوار می‌تواند بدون اطلاع زنبوردار حجره‌ها را خالی نگه دارد و در کندو از بین ببرد. البته کندوهایی که به طور کامل نابود می‌شوند از این محاسبه به دور هستند.
این میزان تخریب ممکن است قابل توجه به نظر برسد و بسیاری از زنبورداران در آن شک کنند. بگذارید تأمل کنند، آیا زنبورداران گاهی اوقات از کاهش تولید زنبورستان خود با وجود فصلی خاص شگفت زده نمی‌شدند؟
یک زنبوردار مبتدی که تجربه زیادی ندارد، با این وجود چند سال برداشت خوبی دارد و زنبورهای خود را زیاد می‌کند، سپس به تدریج با وجود تجربه، برداشت‌ها کاهش می‌یابد، زنبورها تولید (تکثیر) کمتری می‌دهند.، هیچ چیز مثل قبل کار نمی‌کند. چی شد ؟
اولین کندوهای ایجاد شده انگلی نشد، سپس پروانه موم‌خوار به لطف یک کلنی جدید در کندو وارد زنبورستان شد. کم کم توسعه یافت و ویرانی‌های خود را افزایش داد. البته ما می‌توانیم فقط با نگه داشتن کلنی‌های بسیار قوی، با کمک به آنها در غذای تحریک‌کننده مبارزه کنیم، اما به خوبی می‌دانیم که دیر یا زود انگل دست برتر را خواهد داشت. آن وقت چه باید کرد؟
* دفاع طبیعی زنبورها در برابر پروانه موم‌خوار
چگونه زنبورها در طول هزاران سال قبل از اینکه توسط انسان مورد بهره برداری قرار گیرد از خود در برابر پروانه موم‌خوار دفاع می‌کردند؟ به روشی بسیار ساده: با بچه دادن.
فرض کنید گروهی زنبور عسل چندین کیلومتر را طی کرده و در سوراخی در صخره یا تنه درخت مستقر شده است. این بچه طبیعی نه تخم می‌آورد، نه کرم و نه پروانه موم‌خوار. بدون هیچ گونه انگلی رشد می‌کند و هر سال یک یا چند بار با توجه به فصول مساعد یا نه، بچه می‌کند. در یک لحظه معین، کم و بیش طولانی، کم و بیش کوتاه، یک پروانه پروانه موم‌خوار که توسط کلنی جذب شده است، می‌آید و تخم‌های خود را می‌گذارد. از این لحظه، کندو محکوم به نابودی حتمی است. مقاومت آن ممکن است سال‌ها ادامه داشته باشد، اما در نهایت تسلیم خواهد شد، تعداد انگل‌ها دائما در حال افزایش است.
کندو نابود شد، صفحات مومی کاملا بلعیده شدند، انگل نیز به نوبه خود ناپدید خواهد شد. یک سال، دو سال یا چند سال می‌گذرد تا سوراخ سنگ یا تنه درخت دوباره پر شود بچه زنبور جدیدی که از دور بدون انگل آمده اند و چرخه از سر گرفته می‌شود.
این یک پدیده بسیار کلی است. یک گونه حیوانی در یک منطقه مساعد مستقر می‌شود، در پیشرفت هندسی رشد می‌کند، یک انگل به وجود می‌آید، به هزینه اولین گونه سریعتر از آن که بتواند آن را تغذیه کند رشد می‌کند (پیشرفت هندسی جدید). گونه انگلی، انگل را همراه خود می‌کشاند. ممکن است خود انگل انگلی شده و چرخه پیچیده تر شود. همه این عوامل مختلف وارد بازی می‌شوند، ما می‌توانیم به یک حالت تعادل، رضایت بخش برای همه گونه‌ها برسیم. این چیزی است که همیشه برای گیاهان و جانوران یک قلمرو یا کشور با آب و هوای یکسان اتفاق می‌افتد. معرفی یک گونه جدید ممکن است دوباره این تعادل را بر هم بزند که بار دیگر تمایل به برقراری مجدد خود دارد. همه این ملاحظات بیولوژیکی ما را از موضوع خود دور نمی‌کند، برخلاف آنچه که ممکن است تصور شود که آنها راه حل مشکل را برای ما به ارمغان می‌آورند.
* کنترل پروانه موم خوار
پروانه موم خوار به شدت با زنبورها سازگار است باور اینکه می‌توان آن را در کندو از بین برد بیهوده است از خود زنبورها باید برای مهار آن یاد بگیریم:
1 – هرگز زنبورستانها را کنار هم مستقر نکنید.
2 – زنبورستان از بچه کنه و کندوهای طبیع دور از زنبورستان درست کنید.
3 – برخی معتقد به از بین بردن کندوها در آخر فصل هستند ولی این روند در خیلی از کشورها ممنوع است و احتمالا صرفه اقتصادی آن هنوز روشن نیست برخی می‌گویند با کاهش جمعیت پروانه‌های موم خوار جمعیت افزونتری سالم می‌ماند.
4 – ارتعاشات هنگام کوچ یکی از دلایل کاهش کرم پروانه موم خوار شناخته شده است.
شب پره موم خوار وحشتناک ترین دشمن زنورهاست چون تنها به موم حمله نمی‌کند، بلکه به تخم، لارو، شفیره و ذخیره غذایی یورش می‌برد. احاد شفیره‌هایی که توسط زنبورها بیرون رانده می‌شوند توسط کرم‌های پروانه مم خوار کشته و کم و بیش جویده شده‌اند. خیلی اتفاق می‌افتد که زنبورهای جوان بدون بال و حتی ملکه‌هایی در سلول خود با ضایعات پیدا می‌کنیم همه این مزاحت‌ها کار کرم‌های پروانه موم خوار است.
البته یک کندوی قوی از خود دفاع می‌کند، آسیب را ترمیم می‌کند اما با این وجود دچار یک ضعف بزرگ می‌شود. در کشور تونس کندوهایی که بچه می‌دهند. کندوی مادر باقی مانده در نتیجه بچه دادن با کاهش جمعیت روبرو شده و پس از مدتی بر اثر حمله پروانه موم خوار از بین رفته‌اند، در فرانسه نیز چنین مشابهتی وجود دارد.
* شب پره موم‌خوار را از پوکه‌ها قبل از ذخیره سازی حذف کنید
لارو پروانه موم خوار از گرده‌های باقی مانده و بقایای پیله در سلولها تغذیه می‌کند. قاب‌هایی که حاوی گرده و یا حاوی لاروهستند، بنابراین هدف پروانه موم خوار هستند و باید قبل از ذخیره سازی درمان شوند. از طرف دیگر، پروانه موم‌خوار به قاب‌هایی که فقط حاوی عسل هستند حمله نمی‌کند.
* چند روش درمانی
پوکه‌ها را به مدت 3 ساعت در فریزر 20- درجه سانتی گراد قرار دهید. این کار تمام پروانه‌های موم‌خوار (تخم، لارو و حشره بالغ) را از بین می‌برد.
گرما. اگر فر با کنترل دما دارید، پوکه‌ها را به مدت 5/1 ساعت در دمای 47 درجه سانتیگراد قرار دهید (مراقب باشید موم در دمای 62 درجه سانتیگراد ذوب می‌شود). این کار تمام پروانه‌های مومی (تخم، لارو حشره بالغ) را از بین می‌برد.
استیک اسید. کندوها روی هم چیده و ستونی را تشکیل دهید از قسمت پائین آنها را کسب کنید. یک اسفنج آغشته به اسید استیک در یک ظرف نسبتاً مسطح (صفحه شیشه ای، درب پلاستیکی و غیره) روی قاب‌ها قرار دهید. سپس یک کندو خالی در بالا اضافه می‌کنیم و بالای ستون را می‌بندیم (مثلاً سقف کندوی عسل). برای یک روز بگذارید به این حالت بماند. این کار تمام پروانه‌های مومی (تخم، لارو، حشرات بالغ) را از بین می‌برد. گوگرد. پوکه‌ها در کندو روی هم چیده می‌شوند تا ستونی را تشکیل دهند که در پایین بسته شده، گوگرد در یک ظرف نسبتاً مسطح قرار دهید که خود در بالای قاب‌های بالا آمدن در بالای ستون قرار می‌گیرد. سپس یک کادر خالی در بالا اضافه کنید. فتیله گوگرد را روشن می‌کنیم و بالای ستون را می‌بندیم (مثلاً سقف کندوی عسل). برای یک روز بگذارید بماند. گوگرد تخم پروانه را نمی‌کشد. انجام درمان دوم دو هفته پس از درمان اول ضروری است.
ذخیره سازی. پروانه موم خوار را برای پوکه‌ها که در زمستان ذخیره می‌شوند، کنترل کنید. پروانه موم خوار از باد، سرما و نور بیزار است.
پوکه‌ها در نور روی یک تکیه گاه چیده می‌شوند و هدف آن ایجاد هواکش “دودکش” است. اطمینان حاصل کنید که گردش هوا از پایین به بالا در پشت کندوها تسهیل می‌شود. پروانه‌های موم‌خوار این شرایط را به هیچ وجه دوست ندارند و به دنبال حمله به محل نیستند.
بین زمین و پایین ستون فاصله می‌گذارید تا هوا وارد شود. برای جلوگیری از بازدیدکنندگان کنجکاو (مثلاً جوندگان) پایین و بالای ستون را با یک حصار شبکه مانع‌ملکه باز می‌گذارید. می‌توانید این ستون را در بیرون، زیر یک سقف کوچک یا با افزودن سقف کندوی عسل در بالای ستون ذخیره کنید. در این صورت باید بین بالای ستون و سقف کندو فاصله ای گذاشت تا هوا بتواند به گردش درآید (مثلاً زیر سقف کندو فاصله قرار دهید). ستون یک “اثر دودکش” ایجاد می‌کند که جریان دائمی هوا را در پوکه‌ها حفظ می‌کند. ستون‌ها باید در نور (نه در مکان تاریک) باشند.
دمای زیر 10 درجه سانتیگراد برای چندین ساعت باعث مرگ بالغین، لاروها و تخمها می‌شود.
همچنین می‌توانید پوکه‌ها را برای مدتی در فریزر قرار دهید. اگر در منطقه ای هستید که زمستان‌های سختی دارد، سرمای هوا باعث از بین رفتن پروانه‌ها، تخم و لاروها می‌شود.
* برگ گردو در برابر پروانه موم خوار
درختان گردو به طور طبیعی ماده ای به نام جوگلون (ژوگلون) ترشح می‌کنند که خاصیت دفعی در برابر پروانه موم خوار دارد. برگ‌های درخت هیکور (نوعی درخت گردو در آمریکای شمالی، هند و مکزیک) قرار دهید تا پروانه‌های موم‌خوار از آنها خارج شوند.
* پیشگیری بیولوژیکی در برابر پروانه موم: باسیلوس تورنجینسیس
این یک باکتری است که اگر لارو یا حشره آن را بخورد می‌میرد. در کشاورزی ارگانیک علیه انواع دیگر پروانه‌های انگلی استفاده می‌شود. محلول حاوی این باکتری باید قبل از نگهداری روی تمام شانه‌ها اسپری شود. هیچ اثری روی زنبورها یا انسان ندارد، هیچ باقیمانده ای روی قاب یا موم باقی نمی‌گذارد. دقت کنید روی زنبورها استفاده نکنید.
* گوگرد درمانی
گوگرد درمانی باید در فضای باز یا در یک منطقه با تهویه مناسب انجام شود.
گوگرد تخمها را از بین نمی‌برد، توصیه می‌شود قبل از انجام اولین درمان 15 روز صبر کنید و 15 روز بعد آن را تکرار کنید. گوگرد در موم محلول نیست بنابراین عسلی را که بعداً در این قاب‌ها برداشت می‌شود آلوده نمی‌کند. مراقب باشید، گوگرد در تماس با بخار، برای قطعات فلزی خورندگی دارد.
اسید استیک به طور طبیعی در عسل وجود دارد، هیچ اثری باقی نمی‌گذارد و در هوای آزاد تبخیر می‌شود.
مراقب باشید، اسید با سیم‌های قاب در تماس نباشد. سیم‌های قاب معمولا در تماس با اسید آسیب می‌بینند.