اشاره:
اینکه چگونه می‌توان با استفاده از دانش ژنتیک بر علیه بیماریها و آفات مبارزه کرد موضوعی شگفت انگیز و علمی است منتهی کار کردن برای این دانش به گونه‌ای که زنبورداران بتوانند ازآن در مزارع خود بهره بگیرند موجب استفاده کمتر از مواد شیمیایی و سلامت بیشتر زنبور عسل می‌شود. مهندس علیرضا سمیعی کارشناس ارشد ژنتیک و اصلاح نژاد زنبور عسل پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران (پردیس کرج) این فرایند را به زبانی ساده و قابل اجرا برای زنبورداران توضیح داده است. اگرچه ممکن است انجام این فرایند برای کل کلنی‌های یک زنبورستان زمانبر باشد ولی انتخاب یک هسته مرکزی برای این فعالیت می‌تواند به تثبیت این ژن در زنبورستان کمک کند.
امروزه کنه واروآ، یکی از اصلیترین و خسارت‌زا آفات و انگلهای زنبورعسل به شمار می آید و این انگل تبدیل به یک مسئله و مشکل جهانی شده است. کنه واروآ نه
تنها توسط تغذیه بافتهای چربی بدن زنبورعسل به او خسارت زده، بلکه یک راه اصلی در انتقال ویروسهای مختلف به بدن زنبورعسل میباشد.
تا کنون مطالعات بسیار زیادی در جهت تولید نژادهای مقاوم به کنه واروآ، به منظور کاهش استفاده از کنهکشها انجام گرفته است. زیرا استفاده از کنهکشها در مدت زمان طولانی می‌تواند منجر به تولید کنه هایی تکامل یافته و مقاوم نسبت به این مواد شود. آنگونه که اظهار می‌شود برخی از نژادهای زنبورعسل دارای مقاومت ذاتی نسبت به کنه واروآ هستند اما بیشتر سعی و تلاش محققان بر تولید لاینهای مقاوم در نژادهای تجاری بوده است. به منظور تولید اینگونه نژادهای مقاوم به کنه، ابزاری به نام علم ژنتیک به کمک ما میآید.
ژنتیک چیست ؟
ژنتیک در واقع همه چیز است…
ژنتیک در واقع نقشهای است از نحوه زیستن، حتی در ما انسانها، تمامی رفتارهای روزانه، حرکات و حتی حرفهایی که می‌زنیم، تحت کنترل ژنتیک است و در اصل این ژنتیک است که فعالیت میکند و کار انجام می‌دهد. در زنبورعسل نیز می‌توان با کمک گرفتن از ژنتیک در مقابل بسیاری از بیماریها، آفات و انگلها مقاومت ایجاد کرد.
زنبورهای عسل به صورت پیش‌فرض، دارای مکانیسمهایی بوده که از طریق آنها در برابر بسیاری از بیماریها مانند لوک، لارو گچی و حتی کنه واروآ از خود مقاومت نشان دهد.
به این دسته از رفتارها و عملکردها، مکانیسمهای ژنتیکی زنبورعسل در جهت مقابله با بیماریها، آفات و انگلها گفته می‌شود. از جمله این مکانیسمها می‌توان به رفتار بهداشتی (Hygienic behavior)، رفتار نظافتگری (Grooming behavior)، طول دوره شفیرگی زنبورعسل (Post-capping) و. .. اشاره کرد که در این مقاله صرفا به رفتار بهداشتی اشاره می‌شود.
رفتار بهداشتی چیست و چه کاربردی دارد ؟
رفتار بهداشتی یک مکانیسم ژنتیکی است که در زنبورهای عسل وجود دارد و این رفتار نیاز به آموزش نداشته و در ناخودآگاه زنبوران وجود دارد و آنها از این رفتار در برابر بیماریهای متفاوتی مانند لارو گچی، لوک آمریکایی و اروپایی و همچنین در برابر کنه واروآ استفاده میکنند.
زنبورهایی که دارای این رفتار هستند، قادر به شناسایی شفیرههای آلوده (در خصوص آلودگی به کنه واروآ، شفیرههایی را که دارای سطح آلودگی بسیار زیادی بوده باشند) از طریق سیستم بویایی بو کرده که این سیستم بویایی خود نیز توسط یک ژن خاص کنترل می‌شود. پس از شناسایی سلول آلوده، در سلول را باز کرده و شفیره درون سلول را بیرون آورده و به خارج از کندو انتقال می‌دهد تا جلوی شیوع و گسترش آلودگی در کندو، را بگیرد.
رفتار بهداشتی به صورت کلی دارای سه مرحله است:
1. شناسایی شفیره های آلوده و مرده از طریق سیستم بویایی
2. درپوش برداری سلولهای دارای شفیره آلوده
3. حذف و بیرون انداختن شفیرههای آلوده و مرده
که هر کدام از این مراحل توسط زنبورهای دارای ژن خاص انجام می‌شود.
در طی این مراحل گروهی از زنبورهای پرستار که دارای ژنهای شناسایی شفیرههای آلوده بوده، در ابتدا این شفیرهها را شناسایی کرده و پس از آن گروهی دیگر از زنبورهای پرستار که ژنهای حذف لارو و شفیره آلوده را دارا هستند به سراغ سلولهای فاقد درپوش رفته و شفیره درون آن را بیرون آورده و به خارج از کندو انتقال میدهند
ما میتوانیم توسط اصلاحنژاد و انتخاب جمعیتهای دارای سطح بالایی از رفتار بهداشتی ( در اصطلاح زنبورهای بهداشتی) و گسترش ژنهای رفتار بهداشتی در میان کلنیهایمان و گسترش جمعیتها و کلنی‌های بهداشتی، زنبورها را در برابر بسیاری از بیماریها، آفات، انگلها به ویژه کنه واروآ مقاوم سازیم.
روش برآورد میزان رفتار بهداشتی کلنی
به منظور برآورد میزان رفتاربهداشتی کلنی، در ابتدا یک قاب دارای شفیره را انتخاب کرده و سپس محدودهای از سلولهای شفیره را مشخص کرده و تعداد سلولهای شفیره آن محدوده را شمارش و سپس یادداشت کرده، به منظور افزایش دقت اندازهگیری در این مرحله می‌توان از دستگاه ملکه سنج نیز استفاده کرد. در مرحلهی بعد، شفیرههای محدودهی مشخص شده را با فرو کردن سوزن به درون سلولهای شفیره، کشته و سپس قاب حاوی شفیرهی کشته شده را در جای خود در کندو قرار میدهیم. البته به منظور کشتن شفیرهها روشهای متفاوتی مانند منجمد کردن شفیرهها، کشتن توسط نیتروژن مایع و. .. وجود دارد که یکی از راحت ترین و کاربردیترین آنها استفاده از سوزن است.
پس از گذشت 48 ساعت از کشتن شفیرهها، قاب مورد نظر را بررسی کرده و تعداد سلولهای تخلیه شده و سلولهایی که فقط درپوش آنها برداشته شده و سلولهایی که دست نخورده باقیمانده است را یادداشت کرده و توسط فرمول زیر درصد رفتار بهداشتی جمعیت را برآورد کنید.
مجله زنبورداران پیشرو / خبری، آموزشی و تحلیلی ، سال ششم ، شماره 30 / فروردین، اردیبهشت 1400
