بررسی‌های انجام شده در آمریکا نشان می دهد که 32 درصد کلنی‌ها بر اثر آفت کش‌ها از بین می‌رود
ترجمه و تألیف: دكتر محمد فرسي DVM
خلاصه:
کاهش جمعیت و تلفات کلنی‌های زنبوران عسل باعث خسارات فراوان به زنبورداران و در نهایت به تولیدات کشاورزی شده است. شناخت عوامل ایجاد کنندۀ آن به پیشگیری و کنترل این تلفات، کمک فراوانی خواهد کرد. طبق تحقیقات بین المللی انجام شده، آفت کش‌های یافت شده در گرده، موم و بره موم نقش اساسی در این تلفات بازی می‌کنند. این سموم از طریق آفت کش هایی کشاورزی وارد گرده‌ها و از طریق مبارزه با مایت‌های مهاجم، وارد موم‌ها و بره موم‌ها شده و با آلوده نمودن آن ها، به لاروها و زنبوران بالغ آسیب زده و کلنی را دچار تلفات می‌نمایند. برای جلوگیری از این خسارت‌ها می‌توان با نگهداری کلنی‌ها در محیط پاک و رفع آلودگی موم ها، بره موم‌ها و گرده ها، کلنی‌ها را از شر این آفت کش‌ها خلاص نمود.
مقدمه:
در گذشته تلفات ناشی از تماس زنبوران عسل با سموم، قابل مشاهده و مشخص بود، ولی در چند دهۀ اخیر زنبوران عسل به طور نامحسوس دچار تلفات ناشی از سموم می‌شوند. آفت کش ها، مواد شیمیایی سمی با عملکرد خاص هستند و طوری طراحی شده اند که با تداخل در فعل و انفعالات بدن برخی از موجودات، آن‌ها را از بین می‌برند. مثلاً حشره کش‌ها حشرات را با ایجاد اختلال در فعالیت عصبی تلف نموده و مایت کش ها، مایت‌ها را با اختلال در روند پوست اندازی از بین می‌برند. از این رو سیستم عصبی زنبوران عسل در برخورد با حشره کش ها، تحت تأثیر قرار گرفته، با فلج شدن سیستم عصبی، حافظۀ زنبورها دچار اختلال می‌شود 1. در برخورد مایت کش‌ها با لاروهای زنبوران عسل در حین پوست اندازی، رشد لارو دچار وقفه گردیده و لارو تلف می‌شود.
با استفاده گسترده از سموم کشاورزی برای کنترل حشرات، علف‌های هرز و حیوانات موذی، سموم در بخش وسیعی از باغات میوه، مزارع و مناطق منتشر شده و تهدیدی برای زنبوران عسل به شمار می‌آیند. بررسی‌های انجام شده در آمریکا در زمستان سال‌های 2006 – 2007 نشانگر این است که بیش از 32 درصد کلنی‌ها در اثر آفت کش‌ها از بین رفته اند. از این رو امروزه تولید عسل و پرورش زنبور فقط به در دسترس بودن گل‌ها در محیط اطراف بستگی ندارد، بلکه به محیطی که زنبورها در آن پرواز می‌کنند و وضعیت و کیفیت محیط داخلی کندو، ارتباط تنگاتنگی پیدا کرده است.
تأثیر سموم دفع آفات بر محیط:
بسیاری از آفت کش‌ها می‌توانند برای مدت طولانی در یک محیط باقی بمانند. به عنوان مثال طبق تحقیقات انجام شده، حشره کش های ارگانوکلره 30 سال پس از مصرف و ممنوعیت، هنوز در آبهای سطحی قابل تشخیص هستند. با استفاده سموم دفع آفات در مزارع، این سموم وارد خاک می‌شوند و اغلب بین 1 تا 3 سال در خاک دوام دارند 5. در این مدت می توانند اثرات خود را بر حشرات مخصوصاً زنبوران عسل به جا گذارند.
رانش آفت کش ها:
در پدیده ای موسوم به رانش آفت کش ها، هنگام پاشیدن سموم روی گیاهان و قبل از رسیدن به گیاه، این مواد به راحتی توسط باد به مناطق دیگر منتقل می‌شوند. تحقیقات نشان داده است که بیش از 90درصد علف کش‌ها و بیش از98 درصد حشره کش‌ها به آفت مورد
نظر نمی‌رسند، ولی در محیط منتشر می‌شوند 2. در نتیجه کشاورزان مجبور به سم پاشی بیش تر شده و این موضوع باعث افزایش مصرف سموم می‌شود.
فرار آفت کش ها:
فرار علف کش‌ها یا سموم دفع آفات پدیدۀ دیگری است که هنگامی اتفاق می‌افتد که ماده شیمیایی به مقصد مورد نظر خود می رسد، ولی بعداً در هوا تبخیر و از طریق باد منتقل می‌گردد. این پدیده در مناطق گرم که تبخیر با سرعت بیشتری اتفاق می‌افتد بیشتر مشاهده می‌شود.
تأثیر سموم دفع آفات بر کلنی ها:
تأثیر بر گردۀ گل ها:
بررسی‌های انجام شده در مناطق مختلف دنیا نشانگر این موضوع است که سموم دفع آفات هم اکنون در محصولات کندو، ازجمله درگرده به وفور وجود دارند.
تأثیر بر موم‌های بافته شده:
موم‌ها قدرت بالایی در جذب مواد شیمیایی دارند، از این طریق محافظ کلنی و لاروها و زنبوران عسل به شمار می‌روند. اما زمانی که تجمع مواد شیمیایی در موم‌ها افزایش یابد، احتمال دارد جذب بدن لاروها شوند. بقایایی سموم با ذوب کردن موم‌ها از بین نمی‌رود بلکه با مصرف مکرر مواد شیمیایی در کندو در هر دوره بر میزان تجمع آن مواد افزوده می‌شود. یعنی احتمال آلوده بودن موم‌های کهنه و قدیمی به آفت کش‌های ضد واروا بسیار بالا می‌باشد. هر چه سابقه استفاده از آفت کش‌ها بیشتر باشد باقیماندۀ بیشتری دارند.
مطالعات انجام شده نشان می‌دهد، غلظت آفت کش‌ها در موم‌های جدیداً بازیافت شده به طور متوسط 7/1 برابر بیشتر از شانه‌های قدیمی بوده است. حرارت دادن موم‌ها برای مدت زمان طولانی و در دمای بالا )اتوکلاو ( تاثیری بر میزان غلظت آفت کش‌ها یا کاهش آن‌ها نمی‌گذارد.
تأثیر بر بره موم:
در سال 1996 بررسی‌هایی در تعدادی از زنبورستان ها، روی نمونه‌های بره موم انجام گرفت. این تحقیقات نشان داد که هر کیلوگرم بره موم به طور متوسط حاوی 5/10 میلی گرم فلووالینات(مادۀ مؤثرۀ آپیستان) می‌باشد، که 2/6 برابر بقایای فلووالینات موجود در موم‌های همان کندوها است. تحقیقات مشابهی نیز در سال‌های 1995 تا 1997 روی نمونه‌های بره موم کندوها انجام شده و نشان
داده شده که هر کیلوگرم بره موم حاوی 3 تا 16 میلی گرم فلووالینات است که از بقایای موجود در موم‌های همان کندوها بیشتر بوده است.
وجود آفت کش‌ها در کلنی‌های زنبور عسل در مناطق مختلف دنیا:
بررسی‌های انجام شده در مناطق مختلف دنیا نشانگر این موضوع است که سموم دفع آفات هم اکنون در محصولات کندو، به وفور وجود دارد.
1- در سال 2000 در ایتالیا یک بررسی بر روی زنبوران عسل جهت یافتن 22 آفت کش صورت گرفت. در این تحقیق که در 14 زنبورستان و بر روی 92 کلنی انجام شد، باقیماندۀ 35 آفت کش را در نمونه‌های زنبوران عسل بالغ یافتند) جدول ذیل(.
همه نمونه‌ها، جز 2 نمونه، حاوی 10 آفت کش بودند. 7/21درصد از نمونه‌ها حاوی 4 آفت کش بودند. مالاتیون در 58 درصد، فنیترو تیون در53درصد، پیریمی فوس متیل در48 درصد و دی متوات در 45 درصد نمونه‌ها وجود داشت.
2- بررسی بعدی بین سال‌های 2002 تا 2005در فرانسه انجام شد. در این بررسی میزان 44 سم دفع آفات در نمونه‌های زنبور عسل، گرده، عسل و موم معین گردید. این نمونه‌ها از پنج منطقه در 24 زنبورستان جمع آوری شد. در این مطالعه دانه‌های گرده و موم بیشترین میزان آفت کش را در میان نمونه‌های بررسی شده داشتند، در حالی که نمونه‌های عسل کم ترین میزان باقیمانده را داشتند. 57 درصد نمونه‌ها حاوی ایمیداکلوپرید بودند، این سم در آفتابگردان بیشتر مصرف می‌شود. 16 درصد نمونه‌ها حاوی 1 تا 6 قارچ کش، 5/13درصد حاوی کارباریل (سم سوین)، 4/12 درصد دارای فیپرونیل، 6/7درصد اندوسولفان و فقط 9 درصد حاوی سموم نبوده‌اند.
جدول بررسی دفع آفات در نمونه‌های زنبوران عسل:
3- در سال 2007 در آمریکا 108 نمونه گرده برای 117 آفت کش مورد آزمایش قرار گرفت. در این بررسی 52 آفت کش در گرده‌ها یافت شد. یکی از نمونه‌های گرده حاوی 17 آفت کش بود و به طور متوسط هر نمونه گرده حاوی 5 آفت کش و فقط 3 نمونه عاری از آفت کش بودند.
در این آزمایش همچنین تعدادی نمونۀ موم بررسی شدند. در مجموع در 88 نمونه موم، تعداد 20 آفت کش مختلف شناسایی شد. در نمودار ذیل نام 11 عدد از آن‌ها و u1583 درصد آن‌ها نشان داده شده است. بیشترین میزان باقیمانده سموم در موم ها، مربوط به فلووالینات
(آپیستان)، کومافوس (بایوارول) و کلرپیریفوس بود. فلووالینات و کومافوس در 100 درصد نمونه‌ها شناسایی شدند.
4- در سال2010 در کانادا 350 نمونه گرده را برای 200 آفت کش مورد بررسی قرار دادند. در این نمونه‌ها 98 آفت کش و متابولیت شناسایی گردید. یکی از نمونه‌ها حاوی 31 آفت کش بود. به طور متوسط هر کدام از نمونه‌ها حاوی 7 آفت کش بودند.
تقریباً تمام نمونه‌های موم و گرده (4/98 درصد) حاوی دو یا چند سم دفع آفات بودند که بیش از 83 درصد موم‌ها حاوی فلووالینات و کومافوس بودند. همچنین در بررسی 259 نمونه موم 87 آفت کش ثبت گردید. حد اکثر 38 آفت کش در یک نمونه وجود داشت. به طور متوسط هر نمونۀ موم حاوی 8 آفت کش بود.
5- در بررسی کلنی‌های زنبوران عسل در بین سال‌های2015- 2016 در اسپانیا، اغلب گرده‌ها و بیش از 75 درصد موم‌ها به آفت کش‌ها آلوده بودند.
ثبت آفت کش ها:
آژانس بین المللی حفاظت از محیط زیست 1 آن دسته از سموم دفع آفات که برای زنبورهای عسل بالغ بی خطر باشد ثبت و مجوز مصرف آن را صادر می‌نماید. در صورتی که ضرورت دارد این سموم از نظر اثر بر لاروها و عدم ایجاد حساسیت در لاروهای زنبور عسل بررسی گردد. شواهد نشان می‌دهد که لاروهای زنبور عسل نسبت به سموم ثبت شده خیلی حساس بوده و در تماس با آن ها، آلوده می‌شوند. از این رو لاروها با تغذیه از گرده‌هایی که در مزرعه به سموم دفع آفات آلوده شده اند، دچار تلفات می‌شوند.
نحوه مقابله با آفت کش ها:
معمولاً وقتی کلنی دچار تلفاتِ ناشناخته می‌شود، ممکن است از مواد تقویتی یا برخی داروها استفاده شود. گاهی به تعویض ملکه یا کوچ کندوها اقدام می‌نمایند. این گونه عملیات نمی‌تواند پاسخ گو باشد و تغییری در کلنی ایجاد نمی‌شود. چون علت تلفات به آفت
کش‌هایی بر می‌گردد که داخل موم ها، گرده‌ها و نان گرده تجمع کرده اند. گرده‌های ذخیره شده در قاب‌های مومی ذخیره، توسط زنبوران فرآوری شده )نان گرده( و مورد استفادۀ لاروها قرار می‌گیرند. هر لارو به ازای هر صد میلی گرم وزن بدن، روزانه به 75 میلی گرم گرده نیاز دارد، در صورتی که این میزان برای زنبوران بالغ 5 میلی گرم است. با توجه به مطالب فوق برای کنترل آفت کش‌ها و جلوگیری از تماس کلنی‌ها با آن‌ها لازم است مسایل ذیل در اولویت قرار گیرد.
پرهیز از موم‌های آلوده:
سال هاست که در زنبورستان‌ها از موادشیمیایی برای مقابله با واروا استفاده u1588 شده و باقیماندۀ این مواد در موم‌ها انبار شده است. از آن جایی که سموم موجود در موم‌ها با حرارت دادن، حتی حرارت جوش، از آن‌ها خارج نمی‌شوند، برگه‌هایی که از ذوب موم های بازیافتی تهیه می‌شوند، مملو از آلودگی هستند، چون در هر بازیافت بر میزان سموم آن افزوده می‌شود. لذا در درجه اول لازم است برگه‌ها یا پایه‌های مومی عاری از این آلودگی‌ها باشند.
دو روش برای رهایی از سموم در موم‌ها ارایه می‌شود:
1- استفاده از موم کندوهای تاپ بار:
پیشنهاد می‌شود حد اقل چند کندوی تاپ بار یعنی کندوهایی که تمام موم آن‌ها توسط کلنی بافته می‌شود، در زنبورستان وجود داشته باشد تا از موم‌های تولیدی آن‌ها برای تولید برگه‌های مومی استفاده شود. امروزه استفاده از کندوهای تاپ بار، در حال توسعه است. در این گونه کندوها از موم‌های بازیافتی استفاده نمی‌شود. زنبورداران اروپایی از کشورهای افریقایی که از آفت کش‌ها استفاده نمی کنند اقدام به واردات موم می‌کنند.
2- استفاده از برگه‌های مومی پلاستیکی:
در این صورت تمام موم مورد نیاز کلنی، توسط زنبوران آن کلنی ترشح شده و نیاز به استفاده از برگه‌های مومی بازیافتی نخواهد بود.
پرهیز از گرده‌های‌های آلوده:
حتی المقدور از چرای زنبوران در باغات سم پاشی شده و همچنین استفاده از آب جاری در این باغات، پرهیز شود. توصیه می‌شود کلنی‌ها در مناطقی مثل دشت ها، کوهستان‌ها و جنگل ها، که عاری از مواد شیمیایی باشند و مورد سم پاشی قرار نمی‌گیرند، نگهداری شوند.